BİR PSİKOPATTAN DAHA ÜRKÜTÜCÜ OLAN NE? -SIRADANLIK

Bazı insanlar, bazı olaylar tüylerimizi diken diken ediyor. Bunun sebebi bugüne değin yapılmış tanımlamaları altüst etmeleri, masum görünümleriyle  ürkütücü olarak  bilinenlerden daha ürkütücü olmaları. Gerçek ürkütücü olmaları. Ama öyle bilinmemeleri. Ezber bozmaları.

Farkında olmadan asıl olanı, gerçekliği kaçırıyoruz ama her şey gözümüzün önünde yaşanıyor aslında. Durup bakamıyoruz. Bakıyorsak göremiyoruz. Neden mi? Çünkü sıradanlık, alışkanlık ve yanılsama kör eder gözleri.

Bazı örneklerle mevzuyu anlatalım.           

1.      Bir Nazi komutanı yüzlerce Yahudi’yi katleder, öldürür. Hiç acımadan, elleri titremeden, gözünü kırpmadan, büyük bir soğuk kanlılıkla. Ve komutanın ismi  bu yüzden kasaba çıkar, büyük nam yapar. İsrail istihbaratı büyük uğraşlar sonucu komutanı tutuklar. Mahkemelerde yargılanacak, işlediği suçların hesabı sorulacak. Komutanın tutuklama haberi basında büyük yankı yapar. Komutanın kasap, acımasız ve gaddar olduğunu, psikopatlığıyla bir sürü insanı öldürdüğünü yazar basın uzun süre. Halk da çıkan haberlere inanır. Komutan mahkeme önüne çıkar. Detaylı bir inceleme yapılır hakkında. Ve anlaşılır ki. Komutan çocuğuna, eşine bir fiske bile vuramayan, kimseye karışmayan kendi halinde, gayet normal, sıradan bir insandır. Sırf kedisine görev verildiği için, rütbe ve kademe yükselmek, üstlerinin gözüne girmek için öldürmüştür bütün bu insanları. Hiç acımadan gayet normal bir eylem olarak yapmıştır. Görüldüğü gibi adam bir psikopat değil gayet sıradan biri, sıradan nedenlerle katliam yapmış. İşte bu sıradanlık bir psikopattan çok daha ürkütücüdür. Bu sıradan komutan zalim, gözü kara bir insandan çok daha korkunçtur.

80 darbesinde işkence yapan, idam ettiren, eden, o kadar insanı yok eden kamu görevlilerini düşünelim. Belki de ne kadar sıradan insanlardı ve ne kadar sıradan sebeplerle bu kıyımları yapmışlardı. Belki de çocuklarına bir tokat atmamışlardı, dışarıda olan insanlardan farkları yoktu, bir yaşlının elini tutup trafik ışıklarında karşıdan karşıya geçirmişlerdi. Normal yaşamlarında herkes gibiydiler. Halktan biri gibi. Sabah kalkıp işine giden, akşam eşine çocuğuna ekmek getiren adam gibi. Ya da sabahtan akşama çayhanelerde okey oynayan adam gibi. İşte bu insanlar o üniformaların altına girdiklerinde işkenceler yapmış, insan öldürmüşlerdi. Hangisi daha korkunç? Bu sıradan insanlar mı, bir psikopat mı?

Ve bu sıradan insanların hiç biri katil değildi. Sanki karınca ezmişlerdi. Bu da ayrı bir ironi. Yasa vardı diyecekler. Kimin yasası? Oysa bir üstteki bir alttakine emir vermemiş miydi?

2.      Hitler’i düşünelim. Hitler baskı kurmuştur halkın üzerinde. Kendine biat etmeyenleri, ortadan kaldırmıştır, sindirmiştir. Toplumun önde gelenlerini cezalandırmıştır, ya hapse atmıştır ya da gözünü korkutmak için dava açmıştır. Medyayı, gazetecileri, aydınları tehdit etmiştir. Sesinizi kesin, fazla düşünmeyin demiştir. Buraya kadar olağan her şey. Asıl bundan sonra hikaye başlıyor. Sıradan insanlar veya halk Hitler’in gölgesinden bile korkar hale gelmişse, hiç baskı kurmadığı yerlerde bile Hitler’in  sopasını sırtlarında hissediyorsa, her an sanki arkalarındaymış gibi hissediyorlarsa, sürekli izlendiklerini düşünüyorlarsa kabus başlamış demektir. Dikkat edilmesi gerekilen: Hitler’in gölgesinin Hitler’in kendisinden daha ürkütücü olması, insanların Hitler’in isminden çok daha fazla korkmasıdır. Artık Hitler olmadan, buyur etmeden insanlar hizaya girer, verilmeyen emirleri bile yerine getirir, olmayan yasaları bile uygular. Bir tür şizofrenik haldir. O kadar askerin, güvenlik görevlisinin, istihbarat elemanının sağlayamadığı otoriteyi bir gölge elini kıpırdamadan sağlıyor. Artık gölge her yerde evlerde, iş yerlerinde, yatak odalarında, arkadaş ortamlarında, en mahrem yerlerde, hatta insanların içinde, bedenlerinin bir parçası gibi, el-kol-kalp gibi dolaşır. Hitler’in yerine hayaleti halka sesleniyor, dünyaya meydan okuyor ve herkes hayaletin söylediklerini uyguluyor. Aslında hiç söylenmemiş sözler yerine getiriliyor.

3.      Kötülük nasıl sıradanlaşır? Nasıl kimse kötülüğü fark etmez, başkasının ölümüne, felaketine bağışıklık kazanır? Bir sürü insan gözler önünde ölür, savaş olur çocuklar kurşuna dizilir, binlerce göçmen denizi geçmek isterken boğulur, bir ülkenin tamamı dilenci olur, evini terk eder insanlar ama kimse üzülmez, hatta kılını bile kıpırdamaz, rahatını bozmaz. Oysa her insan kendi ölümünden deli gibi korkar, kendi açlığından, evsiz kalacağından korkar. Değil o ölüm anı, öleceği düşüncesi bile çılgına çevirir herkesi.

Eğer kötülük bu kadar sıradansa kötülüğün tanımını nasıl yapacağız? Bu kötülüğün ölümü değil mi? Kötülük kötülüğü yok ettiği için sıradan bir hal aldığı için neyden bahsedilecek?

Kötülüğün sıradanlığı, kötülüğe alışmak, başkasının ölümüne hiç üzülmeme duygusu bir ülkenin yok olmasından çok daha ürkütücü değil mi? Daha doğrusu kötülüğün yok olması korkunç değil mi? Çünkü kötülük yok edilmemişse tepki verilmesi gerekilir? Olan bir şeye tepki verilmez mi? Yani bir insan öldürüldüğünde tepki verilmesi gerekilir. Eğer kötülüğe tepki verilmiyorsa alışkanlık muzaffer olmuştur, kötülük ölmüştür. Kötülüğün öldüğü yerde iyilik çok daha önce ölmüştür.

Tanrı= Devlet = Baba Muhteşem Eşitliği

Yorgos Lanthimos izleyicisini ekran önünde tekme tokat dövüyor dersek abartmış olmayız. Acıtıyor, rahatsız ediyor hem de çok. Bunlar kimi akla getiriyor ? Tabi ki Lars von Trier’i. 

Lantthimos, Lars’ın devamıdır. Sinemasında Lars’a benzerlikleri epey fazla. Neo-Lars von Trier diyeceğiz Yorgos Lanthimos’a.

Dogtooth filmi Türkçeye çevrilmiş ismiyle ‘Köpekdişi.’ Küçük bir ailenin küçük bir mekanda geçen yaşamını anlatıyor. Mekan ev ve bahçesi. Anne, baba ve biri erkek, ikisi kız olmak üzere üç çocuklu bir aile. Yönetmenin anlatmak istediği ve temel eleştirisini yaptığı: Aile, devlet, baba ve tanrı’dır. Akla Lars’ın Dogville ve Manderley filmleri geliyor. Tiyatro sahnesi kadar olan bir mekanda felsefik, toplumsal eleştiriler yapılıyordu.

Önerim Dogtooth filmini izlerken yanınızda mide ilaçlarını bulundurmanız. Özellikle bunaltı-kusmayı önleyici hap alın. (metpamit, antiasit tabletleri kullanılabilir)

Çünkü uç örnekler üzerinden anlatım yapılıyor.

Aile ne kadar küçük bir yapı olsa da devletle çok benzerdir. Yapısı, yasaları, hiyerarşik olması, ilişkileri ve bir kurum olması itibariyle devleti andırıyor. Baba ailenin başı ve en büyüğüdür. Aynı zamanda baba devletin en büyüğüdür, karar alıcıdır, başındaki kişidir. Baba, sözü ezilmeyen, kararları mutlak olan, bir anlamda kutsal olan, yani tanrıdır. Şöyle bir eşitlik kurabiliriz. Aile babası= devlet= tanrı.

Bir çok toplumda görülecek üçlü ilişki. Bazı toplumlarda koyu siyah bazı toplumlarda açık tonlarında görülür. Ama vardır. Ne kadar bu içimizi acıtsa da bu gerçekliği Yorgos bize gösteriyor. Bilinçaltımızın derinliklerine bakalım. Tanrı=baba=devlet nasıl bir benzerlikle yan yana durduğunu göreceğiz. Uyumuş karakterde ya da vahşi karakterde.

Üçünün kanunları, kitapları, sözlü buyrukları vardır. Ve yaşamı şekillendiriyor. Hepsi yasada birleşiyor. Yasaları yasakları, özgürlük alanlarını, günahları, cezaları, ödülleri belirliyor. Yasaların içinde kalanlar ödüllendiriliyor, makul oluyor ama yasalara uymayanlar cezalandırılıyor, günah işlemiş oluyor. Tanrı cehennem azabı ile korkutuyor, devlet hapishaneler diyor copluyor, baba tokat atıyor, para vermiyor, eve almıyor. Yasanın içinde kalınca da ödüller geliyor. Tanrı cennetine davet ediyor. Devlet memur yapıyor, üst makamlara çıkartıyor, makbul vatandaş yapıyor. Baba efendi uslu çocuk olarak görüyor, harçlık veriyor, onurlandırıyor. Bu muhteşem üçlünün gözünde birey çocuktur, kuldur, vatandaştır. Yani küçüksün, otoritenin altında yaşayan, boyun eğensin, bir bezelye tanesisin. Yasaların dışına çıktığında verilen cezaları argo tabirle tıpış tıpış kabul ediyorsun. Babanın ayaklarına kapanıyorsun beni affet, vuruyorsan vur ama affet diyorsun. Tanrıya dua ediyorsun, tövbe diyorsun, göz yaşı döküyorsun. Devletin karşısında makul, makbul vatandaş oluyorsun, üstün Senegal ırkındanım, doğruyum, hem çalışkanım hem şişmanım dersimi yapıyorum diyorsun, tekrar ediyorsun defalarca.

Yorgos bu üçlemesini kurarken tabi ki içini dolduruyordu. Ailenin küçük kızı babanın yasalarının dışına çıkmış, erkek kardeşin cinsel ihtiyaçlarını karşılamak için evlerine dışarıdan gelen bir kadından kasetler almıştı. Oysa baba sadece istediği kasetlerin evde izlenmesini istiyordu. Küçük kız bu kasetleri gizli gizli izliyor, yeni babanın ambargosunu delip yeni şeyler öğreniyordu. Böylece yasaları çiğnemiş oluyordu. Burada baba sadece kendisinin istediği şeyleri çocuklarının/vatandaşlarının okumasını, bilmesini istemesi otoriter devletlerle ne kadar da benzer. Evin dışındaki dünyayla sadece babanın ilişkisi vardı.

Günün birinde baba küçük kızı yakalar kasetleri izlerken. Cezasını da verir. Eline kasetleri koli bandı ile sarar ve defalarca kızın suratına vurur. Her kıza vurduğunda kız yere düşer, bir süre sonra kalkar babanın karşısına geçer, yüzüne vurması için hazır olda bekler. Kabul etmiştir otoritenin gücünü. İtiraz yok, isyan yok. Aynı devlete olduğu gibi, tanrıya olduğu gibi. Baba hem kızı yakalıyor hem cezasını veriyor hem de yasa koyucu. Tüm güçleri kendinde toplamış. Tanrının yer yüzündeki muhteşem sureti gibi. İnsanlar tanrıya kul olurken onun rolünden çalıyor. Kendisini tanrının yerine koyuyor. Tabi bu durumu kimse itiraf edemez/etmez.

Babanın bu denli güçlü olduğu bir yerde, babadan sonra sözü geçecek olan kim?

Tabi ki erkek. Yorgos çocuklardan ikisini kız birini erkek seçmesi tesadüf değildi. Eğer erkek çocuk olmasaydı halka eksik olacaktı, bina da noksan olacaktı.

Erkek özellikle baba figürünün güçlü olduğu otoriter/ataerkil toplumlarda değerlidir, baş tacıdır, altın gibi kıymetlidir çünkü babanın devamıdır. Baba dediğimiz yani bu sistemin bu düzenin devamıdır. Baba öldüğünde yerine geçecek kişidir. Hangi varlık hangi düzen kendini imha etmek ister, ayağına kurşun sıkmak ister ki. Bundan erkekler yaşamalı, yaşatılmalı.

Burada en kötü haber kadınlara. Bu anlatılanlarda gördüğümüz gibi erkekleri devirmek, kadın=erkek eşitliğini sağlamak o kadar zor ki. Karşıda normal bir erkek, Ali, Veli durmuyor. Karşıda duran Tanrıdır, devlettir. Yani bir kadın kocasının zulmünden ya da kardeşinin zulmünden kaçarken ona karşı savaşırken aslında tanrı ile savaşıyor. Erkek tanrı, devlet ve baba tarafından korunuyor kendi bekaları/devamı için. Olay bu kadar net.

En ufak aileye inelim. Erkek kardeş yerine oturuyor, kız kardeş o olmazsa anne su veya yemek getiriyor. Kısaca kadın erkeğe hizmet ediyor. Kadın hizmetçidir, köledir. Erkek efendidir, sahiptir. Bu durumu kafası açık kaç erkek aşmış durumda ?

Evet Yorgos ekran önünde izleyicisini dövüyor, rahatsız ediyor dedik.

Peki Yorgos Lanthimos filmde nasıl anlatmış durumu? Belki çok iç acıtıcı, çok mide bulandırıcı ama gerçeği şöyle. Erkek kardeşin cinsel ihtiyacını karşılamak için ilk zamanlarda dışarıdan para karşılığında bir kadın getiriliyor. Sonra yabancı kadın evin küçük kızına kaset verdiği için baba tarafından cezalandırılıyor ve eve bir daha çağrılmıyor. Ailenin sırlarının ifşa edileceği korkusuyla baba dışarıdan hiçbir kadını evine almamaya karar veriyor. Burada bir boşluk oluşuyor. Erkek kardeşin cinsel ihtiyacını kim karşılayacak? Baba bu görevi büyük kızına veriyor.

Burada görülmesi gereken ensest ilişki değil. Hatta burada cinsellik yok. Görülmesi gereken kadının hizmet eden rolünde olduğu, erkeğin efendi, baba, tanrı, devlet rolünde olduğu.

Devletin, tanrının, babanın yasaları çiğnenmiyor mu? Kullar, çocuklar, vatandaşlar isyan etmiyor mu, karşı gelmiyor mu, eylem yapmıyor mu?

Yasalara uymak ne kadar doğal ise, yasalara uymamak da o kadar doğaldır. İkisinin de varoluşu bunu gerektirir.

Filmin adı Köpekdişi. Çocukların evin sınırları dışına çıkma, babanın yasalarından kurtulma vakti köpek dişlerinin düşeceği vakitti. Babanın koyduğu kurallar gereği, kendisi dışında kimse evin dışına çıkmayacaktı. Çıktıkları zaman uğursuzluk olacaktı ya da cezalandırılacaklardı. Yıllarca aynı sınırların içinde yaşamak büyük kıza zor gelmişti. Özgür olmak istiyordu. Köpek dişi de kendiliğinden bir türlü düşmüyordu. O da sert bir cisimle köpek dişini kırıp, evden kaçtı.

Öylece çocuk, babanın yasalarını çiğnemişti, kul tanrısına isyan etmişti, vatandaş devletin yasalarını delmişti.

Evde üç çocuk vardı bir de anne, dört kişinin içinden biri bu eylemi yapmıştı. Zaten devletin ve tanrının yasalarına çoğunluk boğun eğer, azı karşı gelir.

ÇOCUK VE ACI ÇEKTİRME ÜZERİNE

Çocuk masumluğun ifadesi olarak görülür.

Gerek yaşamın akışı içerisinde, gerek sanatın değişik alanlarında, mesela şiirde, sözler ve sözcüklerle çocuğun saflığı ve bozulmamışlığı kullanılır.
Yani saftır çocuk. Temizdir çocuk. Pisliğe bulanmamıştır çocuk.
Dünyanın bir ucunu baştan sona günah ve kötülük doldurmuşsa bunun tam tersi yönünde günah işlememenin ve iyiliğin sembolü olarak konumlanır çocuk.
Hatta bilinç altının derinliklerinde çocuğun kutsallığa tekabül ettiği söylenebilir.
Savaşta suçsuz bir yetişkinin ölümünden çok daha fazla can yakar suçsuz bir çocuğun ölümü. Kısaca, “çocuğa sakın dokunma”. “Suçsuz çocuk” dedim, suç ve çocuk yan yana getirilmeyen iki sözcük. Belki de bu iki kelimeyi yan yanda kullanarak suç işledim ben.
Buraya kadar yazdıklarımda aykırı bir durum yok. Üzerine konsensüs olacak ifadeler. Benim gördüğüm bir çocuk bir yetişkin kadar acımasız ve gaddar olabiliyor. Pisliğe batmakta bir yetişkinle kim boy ölçüşebilir denilebilir. Hatta bu yetişkin erkekse.
Çocuğa atfedilen iyilik ve masumluk havariliğinde bir yanlışlık olduğunu düşünüyorum. Burada peş peşe bir çok soru sorulabilir. Eğer çocuk saflığın ve bozulmamışlığın temsilcisi ise nasıl olurda çocuk acımasız ve zalim olabiliyor? Sadece bir soru. Acaba saflığın ve bozulmamışlığın kendisinde mi kötülük saklı?

Zalimlik kime bahşedilmiş? Kimin için var gaddar olmak ? 
Hangi yaşlar için hangi insanlar için? Hep soru.

İki filmle çocuğun acımasız da olabileceğini anlatmaya çalışayım.
Birinci film… Bela Tarr’ın “Santantango (Şeytanın son tangosu)” filminden.
On yaşlarında bir çocuk kediye türlü işkenceler yapıyor. Boğazını sıkıyor, aç bırakıyor, başını eziyor, canını acıtıyor. En sonunda kedinin mamasının içerisine fare zehri koyup kedinin önüne bırakıyor. Açlıkla debelenen kedi zehri yiyip ölüyor.

İkinci film… Kim Ki Duk’un “İlkbahar, Yaz, Sonbahar, Kış” filminden.

Yine on yaşlarında bir çocuk ormanda yaşayan bir çok hayvana acımasızca davranıyor.

Balığa, kurbağaya, kaplumbağaya…

Kurbağanın karnına taş bağlıyor, suya bırakıyor. Kurbağa hareket etmekte zorlanıyor, yürümek istedikçe yürüyemiyor. Çocuk kurbağanın acı çektiğini, gövdesinde taşla debelendiğini gördükçe zevk alıyor ve gülüyor. 

Aynı işkenceyi diğer hayvanlara da yapıyor, hatta bu hayvanlardan biri ölüyor. Tüm bu hayvanların acısı çocuk için mutluluk aynine dönüşüyor. Çocuk, zalim ve insanların acı çekmesinden zevk alan bir ordu komutanına, hayvanlar ise savunmasız halka dönüşüyor.

Bu filmlerdeki sahneleri hepimiz mahallemizde görebiliyoruz. Beş çocuk bir eşeğin sırtına binip eşeğin türlü yerlerine demir sopayla vurup, sivri bir cisimle eşeğin gözünü çıkartabiliyor. Yine küçücük bir çocuk kuşu yuvasından çıkartıp elleriyle kuşun başını kopartabiliyor, kurbağayı bir hortumla şişirip patlatabiliyor.

Peki o masumluk havarisini işkence çektiren zalime dönüştüren ne? İnsan acıdan zevk mi alıyor, birilerinin acı çekmesi haz mı veriyor ademoğluna? Ya da çocuk inanç, toplumun ahlak yasaları ve devletin kanunları manzaralarıyla örtülmediği için, saf ve saf olduğu için, çırılçıplak olduğu için ruhunda zalimlik cevherleri mi dolu ?
Böyle aklımızda dolaşan bir çok soru var. Hepsi bir inceleme konusu. Sanırım iyi bir psikanaliz uzmanına ihtiyacımız var. Her yollun ızgara sokaklı Roma’ya çıktığı gibi, her sorumuz bize aynı sonucu veriyor. Çocuk zalimlik yapabiliyor, en masum yaratığa acımasızca davranabiliyor. Şiirlerde biraz daha dikkat.

İsa mı? Musa mı?

Bu soru sanırım birçok kişinin aklından geçiyordur. Hatta aklı bulandırıp çıkmaz sokaklara saptırıyordur.

İsa mı? Musa mı?

Yani iyilik, merhamet, bir yanağına tokat atıldığında diğer yanağını çevirmek mi? 
Yoksa güç, sertlik, yok olmamak için önüne çıkanı un ufak etmek mi? Balyoz mu? Köpek mi?

Bu soruların cevapları var mı bizde? Tarafımızı seçtik mi? Yoksa bir çukura düşmüşüz debeleniyor muyuz halen?

O kadar basit değil aslında. Bu sorulara verilecek cevaplar bir ormanı baştan sona yok edecek ya da yeşertecek nitelikte.

Kötülük. En basitinden kötülüğe nasıl karşılık verilir. Böyle üstümüze üstümüze saldırıyorken…

Bunuel’in bir filmindeydi. Baş karakter rahip İsa’ydı. Kendisine yapılan tüm zulme, kötülüğe, haksızlığa rağmen karşılık vermeyip yoluna devam ediyordu. Tanrısına havale ediyordu, dua ediyordu. Çünkü İsa olmak bunu gerektiriyordu. Her türlü iğrençliğe iyilikle karşılık ver deniliyordu. Tanrının suret iyilikti. Merhamet göster deniliyordu.

Peki, bu yol bizim için çıkış mı ? Yani İsa olmak. Dünyayı her şeye rağmen iyiliğin kurtaracağına inanmak. İyilikle kötülüğün bilek güreşinde iyiliğin kazanacağına inanmak.

İşte dünyayı görüyoruz. Zulüm, savaş, felaket her tarafta. Zayıflar ezildikçe eziliyor. Dün de bugün de. Tarih bildiğimiz kadarıyla hep böyle.

Mesela Filistin’i düşünüyoruz. Nasıl kendini koruyacak, ölmeyecek. Ya da Afrika. Ya da biz.

İdeoloji tarihin bir kesitinde ortaya çıkıp buna bir cevap verdi. Sosyalizm. Cevabını evrenselleştirdi. Zayıfların güçlülere karşı bir duruşu vardı artık. Bir çıkış yolu.
Peki bu nefes ne kadar sürdü bu kanlı savaşa?

Tüm sorular bizi aynı kapıya çıkartıyor. İsa ve Musa.

Musa’nın tarafında herkesin iyi bildiği iki insan var. Biri Niçe. Diğeri Niçe’nin sinemada versiyonunu Lars von Trier. Niçe üstün insan diyordu. Yani insan güçlü olmalı diyordu, yenilmemeli diyordu. Hıristiyanlığa lanetler yağdırıyordu. İyiliğin temeline dinamitler koyup yerle bir ediyordu.
Lars’ın Dogville’inde en son ayakta kalan, ölmeyen köpekti. Yani Musa. Güç.

Şuna inanıyorum, kötülük her tarafa yayılmış bir virüs olsa da, insanda kötülüğün halen ulaşamadığı yerler var. Vicdan diyorlar belki. O küçük alan İsa’dır. Bozulmuyor. Değişmez ve sonsuz kalıyor. Ruh gibi, ilah gibi.

Peki, bu kadar kötülüğün, zulmün panzehiri ne? Soru bu?

Tarafım Lars ve Niçe’nin tarafı. Musa olmak.
Mutlak güç dışında bu dünyada galebe gelecek başka bir şey yoktur.
Her alanda savaş ve çatışma var. İki devlet arasında, iki parti arasında, iki insan arasında, kadın erkek arasında. Günlük ikili ilişkilerde bile.

Musa olmak dışında bir çözüm yok.